Թեղենյաց վանք – մոռացված փառքի վայրը

Կոտայքի մարզի հյուսիսում, Բուժական գյուղից մոտ երեք կիլոմետր հեռու, Թեղենիս լեռան լանջին թեղիներով շրջապատված անտառային բացատում ծվարած է Թեղենյաց վանքը։ Անվանումը պայմանավորված է ոչ միայն լեռան՝ Թեղենիսի, այլև շրջակա բնության՝ թեղիների առկայությամբ։ Վանքը միջնադարում եղել է հոգևոր և մշակութային նշանավոր կենտրոն, իսկ այսօր այն մի վայր է, որտեղ բնությունն ու պատմությունը միաձուլված են մթին լռության ու խաղաղության մեջ։

Պատմական ակնարկ

Թեղենյաց վանքը հիշատակվում է դեռևս 7-րդ դարում։ Ըստ աղբյուրների, իշխան Վահան Գողթնացին ապաստան էր գտել այստեղ՝ վկայելով, որ վանքը վաղուց ի վեր եղել է անվտանգության ու հոգևոր հանգստի վայր։ Սակայն վանքի իրական բարգավաճումը տեղի է ունենում 11-13-րդ դարերում, երբ այն հայտնվում է Վաչուտյան իշխանական տոհմի հովանու ներքո։

Այդ դարաշրջանում Թեղենյացը հայտնի էր ամբողջ Հայաստանի տարածքով։ 13-րդ դարի հեղինակ Գևորգ Սկևռացին այն նկարագրում է որպես «մեծահռչակ, հրեշտակակրաւն, աստուածաբնակ սուրբ ուխտ», իսկ Մկրտիչ Րաբունին՝ որպես «գերահռչակ սուրբ ուխտ»։ Ներսես Շնորհալին վկայում է, որ Թեղենյացը քիչաթիվ այն վանքերից էր, որոնք շարունակում էին խստորեն պահպանել հայկական եկեղեցու պաշտամունքային կարգերը։

Ճարտարապետական համալիրը

Վանական համալիրը ներառում է մի քանի կարևոր կառույցներ՝ կառուցված հիմնականում կարմիր և սև տուֆ քարից։

• Կաթողիկե եկեղեցի – Համալիրի գլխավոր եկեղեցին՝ կառուցված 12-րդ դարում։ 1979 թ․ պեղումների արդյունքում բացահայտվել է, որ եկեղեցին եղել է սրածայր վեղարով կենտրոնագմբեթ կառույց։ Պահպանվել են մուտքերի քանդակազարդ հատվածներ։

• Գրատուն-դպրատուն – Գտնվում է եկեղեցու հարավային կողմում։ Ուներ ուղղանկյուն դահլիճ՝ բաժանված երեք մասի։ Այն կապված էր ինչպես եկեղեցու, այնպես էլ արտաքին միջավայրի հետ՝ երկու մուտքերով։ Մուտքի քանդակազարդերը վկայում են շինության մշակութային նշանակության մասին։

• Գավիթներ – Առաջինը կառուցվել է 13-րդ դարում՝ գորշ բազալտից սյուներով ու կարմիր-սև տուֆից պատերով։ Երկրորդ գավիթը մասամբ մնացել է հողի տակ։ Հնարավոր է, որ այն ծառայել է որպես ուսումնական տարածք։

• Մատուռներ, սեղանատուն և գավառական կից կառույցներ – Դրանք ամբողջացնում էին վանքի հոգևոր և առօրյա կյանքը։

Շրջակայքը և հարակից հուշարձանները

Համալիրից 200 մետր հյուսիս՝ անտառի խորքում, գտնվում է հին գերեզմանոց՝ կենդանակերպ տապանաքարերով։ Մյուս գերեզմանոցը, ինչպես նաև հին բնակատեղու հետքեր, տեղակայված են համալիրից 50 մետր հարավ-արևմուտք։ Այս տարածքները վկայում են, որ վանքն ունեցել է ոչ միայն հոգևոր, այլև բնակելի դերակատարություն։

Թեղենյաց վանքը այսօր գրավում է նրանց, ովքեր փնտրում են ոչ միայն պատմություն, այլև մաքուր բնություն, լռություն և ներքին հանգստություն։ Այն ոչ միայն վկայում է անցյալի փառքի մասին, այլև հիշեցնում՝ որքան ժամանակավոր է փառքը, երբ լռությունն ու բնությունը վերագրավում են իրենց տեղը։